Thao túng tâm lý (Gaslighting) và nói dối có thể dễ dàng bị nhầm lẫn với nhau. Người thao túng tâm lý chúng ta có thể là bất kì ai – cha mẹ, người yêu, con cái đã trưởng thành, sếp hay bạn bè. Nhìn chung, việc phân biệt giữa hai khái niệm này có thể giúp bảo vệ sức khỏe tinh thần và cảm xúc của bạn, đồng thời giúp bạn tránh khỏi nguy hiểm.
Gaslight là một chiến thuật thao túng tâm lý được người nắm quyền lực sử dụng để thao túng và tạo sự nghi ngờ ở người khác. Việc này sử dụng các chiến thuật như nói dối, phủ nhận việc kiểm soát suy nghĩ và cảm xúc của nạn nhân. Thuật ngữ này bắt nguồn từ vở kịch và bộ phim “Gas Light”, miêu tả lại việc người chồng cố tình khiến vợ mình nghi ngờ về sự tỉnh táo của cô ấy. Các kỹ thuật thao túng thường tinh vi và có thể dẫn đến sự nghi ngờ bản thân, nhầm lẫn, lòng tự trọng thấp, mất niềm tin, lo âu và khó đưa ra quyết định. Nạn nhân có thể không nhận ra mình đang bị gaslight cho đến khi trải qua tác động tâm lý của nó.
Nói dối là hành vi cố tình che giấu sự thật hoặc cung cấp thông tin sai lệch nhằm mục đích khiến ai đó tin vào điều đó. Việc này có thể được thực hiện thông qua che giấu hoặc biến đổi sự thật. Nói dối là một hành vi phổ biến của con người được bắt đầu từ thời thơ ấu và tiếp tục đến tuổi trưởng thành. Người lớn nói dối để lừa dối, trốn tránh trách nhiệm hoặc vì cảm xúc cá nhân. Tuy nhiên, nói dối là sai về mặt đạo đức và gây hậu quả cho người bị lừa dối.
Dưới đây là 06 khác biệt chính của gaslighting và nói dối:
#1. Gaslight nhằm thao túng, nói dối nhằm lừa gạt
Nói dối chỉ đơn giản là nêu thông tin mà người đó (kẻ nói dối) biết là không đúng sự thật. Họ cũng có thể giữ kín thông tin để ngăn cản ai đó phát hiện ra sự thật. Việc cố tình đưa ra nhận định sai không chỉ gây hiểu lầm mà còn gây ra sự lừa dối. Mọi người cũng nói dối để lừa đảo hoặc lừa gạt người khác vì lợi ích cá nhân.
Khi ai đó gaslight người khác, họ sẽ kiểm soát tâm trí và gây ra sự bất ổn về cảm xúc cho người đó. Đó là một cách xảo quyệt để khiến người khác bất lực và đáp ứng nhu cầu của họ. Gaslight ai đó cũng là một hình thức ngược đãi cảm xúc do những ảnh hưởng nghiêm trọng mà nó có thể gây ra đối với sức khỏe tâm thần của người bị gaslight.
#2. Gaslight là một hình thức kiểm soát tâm lý, nói dối thì không
Gaslight nhắm vào tâm trí nạn nhân để giành quyền kiểm soát và tạo ra sự mất cân bằng quyền lực. Kẻ gaslight đạt được điều này bằng cách cố tình bóp méo góc nhìn của bạn. Nói cách khác, họ khiến bạn cảm thấy như những gì bạn đang nhìn thấy hoặc cảm nhận là không có thật. Tạp chí Forbes cho biết, kẻ gaslight thường nhắm vào các điểm yếu của nạn nhân, chẳng hạn như chủng tộc, giới tính, quốc tịch, giai cấp hoặc giới tính của họ.
Bản thân việc nói dối không nhất thiết đồng nghĩa với việc gaslight hoặc kiểm soát tâm lý theo đúng nghĩa của nó. Kẻ gaslight sẽ phải làm nhiều hơn, chẳng hạn như cố tình bóp méo trí nhớ, cảm giác về thực tế của bạn hoặc khiến bạn đặt câu hỏi về sự ổn định cảm xúc của mình.
Gaslight liên quan đến các yếu tố lừa dối, tương tự như nói dối. Tuy nhiên, việc cung cấp thông tin sai lệch thường được thực hiện để tránh hậu quả hoặc chiếm thế thượng phong trong tình huống.
Cần lưu ý rằng mặc dù người gaslight có thể không nói dối liên tục theo cách mà những người nói dối bệnh lý thường làm, nhưng họ sử dụng một phương pháp tinh vi hơn gọi là ‘quên’. Thông thường, họ sẽ giả vờ quên điều gì đó bạn và họ đã nói hoặc sự kiện đã xảy ra. Đó là một cách khéo léo để tránh bị phủ nhận hoặc bị phát hiện khi nói dối.
#3. Gaslight là một hình thức ngược đãi cảm xúc, nói dối thì không
“Ngược đãi là việc thể hiện quyền lực và sự kiểm soát tuyệt đối” và gaslight là một “hình thức ngược đãi cảm xúc cực kỳ hiệu quả”. Các nhà tâm lý học phân loại đây là một dạng ngược đãi cảm xúc vì những ảnh hưởng nghiêm trọng mà việc kiểm soát tâm lý lâu dài gây ra đối với sức khỏe tâm thần của nạn nhân. Kẻ gaslight thực hiện việc ngược đãi cảm xúc thông qua nhiều phương pháp khác nhau bao gồm từ chối, giảm thiểu và gạt bỏ cảm xúc của bạn.
Bản thân việc nói dối không được coi là một hình thức ngược, mặc dù nó có những ảnh hưởng tiêu cực về mặt tinh thần. Tuy nhiên, vẫn có một ranh giới mỏng giữa nói dối và ngược đãi cảm xúc. Những tác động tâm lý tích lũy của việc bị nói dối thường xuyên có thể gây tổn hại cho sức khỏe tâm thần của bạn.
Trong khi đó, nạn nhân bị gaslight có thể bắt đầu đặt câu hỏi về trí nhớ của chính mình hoặc cảm thấy mình vô dụng vì kẻ gaslight đối xử với họ như thể họ không xứng đáng được biết sự thật.
#4. Nói dối nhằm bảo vệ bản thân, gaslight nhằm khiến người khác phát điên
Theo Paul Ekman, lý do hàng đầu để một người nói dối là để thoát khỏi rắc rối. Mặc dù đó là xu hướng tự nhiên nhưng nói dối có thể trở thành một hành vi gây phụ thuộc hoặc bệnh lý nếu được thực hiện nhiều lần. Khi đó, họ sẽ bắt đầu nói dối mà không suy nghĩ hoặc cố tình nói dối, đôi khi không vì lý do gì cả. Các nhà tâm lý học gọi đó là sự nói dối bệnh lý.
Gaslight có chủ ý là một hành động độc hại và cố tình gieo rắc sự tự nghi ngờ. Kẻ gaslight muốn làm nạn nhân bối rối và khiến họ đặt câu hỏi về cảm giác thực tại, trực giác, lý luận và khả năng phán đoán của mình.
Tùy thuộc vào chiến thuật được sử dụng, chẳng hạn như phản đòn, kẻ gaslight có thể khiến nạn nhân nghi ngờ sự tỉnh táo của mình. Đôi khi, họ sẽ cố tình kể lại chuỗi sự kiện một cách khác nhau khiến bạn nghi ngờ về trí nhớ của mình. Đôi khi họ thay đổi chủ đề khi bạn đang nói chưa xong (kỹ thuật chuyển hướng) hoặc sử dụng một kỹ thuật gọi là phản biện để đặt câu hỏi về cảm quan thực tế của bạn và giành quyền kiểm soát. Kết quả là bạn cảm thấy bối rối hoặc bất lực khi kết thúc quá trình tương tác. Paige Sweet, Tiến sĩ, Trợ lý Giáo sư tại Đại học Michigan, người nghiên cứu về gaslighting, nói với báo Forbes rằng chiến thuật lạm dụng này khiến nạn nhân mất ổn định về mặt tinh thần và khiến họ tin rằng những gì họ đang nhìn thấy hoặc trải qua là không có thật.
#5. Nói dối nhằm che giấu sự thật, gaslight nhằm đổ lỗi
Khi ai đó đưa ra một sự thật sai lầm, về cơ bản họ đang cố gắng ngăn cản bạn biết sự thật. Họ có thể không nghĩ đến tác động hoặc hậu quả của hành động của mình, ví dụ như nói dối bệnh lý.
Trong những trường hợp khác, người đó suy nghĩ kỹ và quyết định rằng tốt nhất nên che đậy sự thật. Nói dối không buộc tội nạn nhân gây ra vấn đề khiến họ cảm thấy xấu hổ hoặc tội lỗi. Tuy nhiên, đây chính xác là những gì xảy ra khi ai đó gaslight bạn. Thay vì chỉ nói dối hay phủ nhận sự thật, họ lại làm chệch hướng và đổ lỗi cho bạn.
Đổ lỗi, một phương pháp ngược đãi tình cảm, cho phép họ đổ trách nhiệm về những gì đã xảy ra lên vai bạn. Các chuyên gia về mối quan hệ gọi việc chuyển sự tập trung vào bạn là ‘crazy making’ (hành vi lạm dụng và lôi kéo nhằm gây nhầm lẫn, kích thích, gây kiệt sức hoặc kích động nạn nhân vào một số phản ứng cảm xúc) vì nó khiến bạn rơi vào trạng thái phòng thủ.
#6. Gaslight sử dụng các cụm từ đặc biệt để gieo rắc sự nghi ngờ, nói dối thì không
Dù cố tình hay không, gaslight sẽ gây rối loạn tâm trí của bạn. Bạn sẽ tự đặt câu hỏi về trạng thái cảm xúc và sức khỏe tinh thần tổng thể của mình bởi kẻ gaslight sử dụng khéo léo một loại ngôn ngữ nhất định.
Một cách phổ biến để những kẻ gaslight khiến bạn đặt câu hỏi về sự tỉnh táo của mình là nói với bạn rằng bạn đang tưởng tượng ra mọi thứ. Để tăng sự tổn thương, bạn sẽ bị gọi là ‘điên rồ’, ‘vô lý’ hoặc ‘quá nhạy cảm’. Dưới đây là những cụm từ phổ biến khác được sử dụng để gây rối nhiễu về tinh thần:
“Cậu đang hành xử vô lý quá rồi đấy .”
“Cậu lúc nào cũng phản ứng thái quá.”
“Cậu quá nhạy cảm và lúc nào cũng tự huyễn tưởng.”
“Cậu làm gì hiểu mình đang nói về cái gì đâu.”
“Đó không phải là vấn đề lớn.”
“Điều đó chưa bao giờ xảy ra. Cậu cứ bịa ra mọi chuyện thôi.”
Một cách trùng hợp thay, đây cũng là những câu nói mẫu mà những người ái kỷ và những kẻ thao túng khác thường sử dụng.
Mặt khác, người nói dối không nhằm mục đích làm giảm bớt hoặc khiến bạn bối rối bằng cách sử dụng các thuật ngữ đặc biệt. Họ quan tâm nhiều hơn đến việc cố gắng thuyết phục bạn rằng họ đang nói sự thật bằng cách sử dụng các cụm từ hoặc câu nói như sau:
“Thật ra là”
“Tin tớ đi”
“Hãy để tớ nói rõ hơn”
“Theo cách tớ nhìn nhận”
“Mọi người đều biết điều này mà”
“Theo như tớ nhớ”
LƯU Ý: Mặc dù gaslight và nói dối là hai hành động khác nhau nhưng nói dối cũng là một phần không thể thiếu của gaslight. Những người gaslight được biết đến là người đưa thông tin sai lệch, bóp méo sự thật hoặc thay đổi chi tiết của các sự kiện để thuyết phục rằng đối phương là người đang nói dối hoặc gặp khó khăn trong việc ghi nhớ sự thật.
Tham khảo: Kristenson, S. (2023). Gaslighting VS Lying: 7 Differences You Should Understand. Happier Human. https://www.happierhuman.com/gaslighting-vs-lying-wa1/
Thực hiện nội dung: Mai Linh
Biên tập: Thùy Dung